Fonetike (Фонетика)
Alfabeti i gjuhës shqipe – Азбука на албанскиот јазик
Alfabeti i gjuhës shqipe ka 36 shkronja. Азбуката на албанскиот јазик има 36 букви.
Shkronja e madhe dhe e vogël (Голема и мала буква) |
Emërtimi përkatës maqedonisht (Именување на македонски) |
Shqiptimi (Артикулација) |
А а | A a | (a) |
B b | Б б | (bë) |
C c | Ц ц | (cë) |
Ç ç | Ч ч | (çë) |
D d | Д д | (dë) |
Dh dh | (dhë) | |
E e | Е е | (e) |
Ë ë | (ë) | |
F f | Ф ф | (fë) |
G g | Г г | (gë) |
Gj gj | Ѓ ѓ | (gjë) |
H h | Х х | (hë) |
I i | И и | (i) |
J j | Ј ј | (jë) |
K k | К к | (kë) |
L l | Љ љ | (lë) |
Ll ll | Л л | (llë) |
M m | М м | (më) |
N n | Н н | (në) |
Nj nj | Њ њ | (një) |
O o | О о | (o) |
P p | П п | (pë) |
Q q | Ќ ќ | (që) |
R r | Р р | (rë) |
Rr rr | (rrë) | |
S s | С с | (së) |
Sh sh | Ш ш | (shë) |
T t | Т т | (të) |
Th th | (thë) | |
U u | У у | (u) |
V v | В в | (vë) |
X x | Ѕ ѕ | (xë) |
Xh xh | Џ џ | (xhë) |
Y y | (y) | |
Z z | З з | (zë) |
Zh zh | Ж ж | (zhë) |
Ndarja e tingujve – Поделба на гласовите
Të gjitha gjuhët e botës kanë sistemin tingullor, fjalorin dhe sistemin gramatikor. Por, numri i tingujve bazë (fonemave) ndryshon nga gjuha në gjuhë. Pavarësisht nga sasia e tyre, në të gjitha gjuhët tingujt klasifikohen në dy grupe të mëdha, përkatësisht në: (Сите јазици во светот имаат гласовен систем, речник и граматички систем. Но, бројот на основните гласови (фонеми) се разликува од еден во друг јазик. Без оглед на нивниот број, во сите јазици гласовите се класифицираат во две големи групи, и тоа: )
- zanore (vokale) – самогласки dhe (и)
- bashkëtingëllore (konsonante) – согласки
Gjuha shqipe ka 36 tinguj themelorë ose fonema, nga të cilat 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore. (Албанскиот јазик има 36 основни гласови или фонеми, од кои 7 се самогласки и 29 согласки.)
Zanoret janë tinguj që shqiptohen duke dalë ajri lirisht nga goja. Bashkëtingëlloret janë tinguj që shqiptohen kur ajri pengohet në vende të posaçme të gojës. (Самогласките се гласови кои се изговараат со слободно поминување на воздушната струја низ устата. Согласките се гласови кои се образуваат со спреченост на издишниот воздух во одредена зона на фонацискиот апарат (устата.)
Zanoret e gjuhës shqipe – Самогласките во албанскиот јазик
Gjuha shqipe ka 7 zanore: a,e,ë,o,i,u dhe y. Kriteret për klasifikimin e zanoreve të gjuhës shqipe, si edhe për zanoret e gjuhëve tjera janë të njëjta. (Албанскиот јазик има 7 самогласки: a,e,ë,o,i,u и y. Критериумите за класификација на самогласките во албанскиот јазик, како и за самогласките во други јазици, се исти.)
Zanoret e shqipes klasifikohen (Самогласките во албанскиот јазик се класифицираат):
- sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës (според местото на издигање на јазикот кон непцата);
- sipas shkallës së ngritjes (според степенот на издигање), dhe / и
- sipas pjesëmarrjes a mospjesëmarrjes së buzëve në artikulimin e tyre (според присуството или отсуството на усните во артикулацијата).
1. sipas vendit të ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, zanoret e shqipes ndahen në (според местото на издигање на јазикот кон непцата, самогласките во албанскиот јазик се делат на):
a) zanore të përparme (предни самогласки): i, y, e;
b) zanore qendrore (средни замогласки): ë, a;
c) zanore të prapme (задни самогласки): u, o.
2. sipas shkallës së ngritjes së gjuhës drejt qiellzës, zanoret e shqipes ndahen në (според степенот на издигање на јазикот, самогласките во албанскиот јазик се делат на):
a) zanore e hapur (отворени самогласки): a;
b) zanore gjysmë të hapura (полуотворени самогласки): e, ë, o;
c) zanore të mbyllura (затворени самогласки): i, y, u.
3. sipas pjesëmarrjes a mospjesëmarrjes së buzëve në formimin e tyre, zanoret ndahen në (според присуството или отсуството на усните во артикулацијата, самогласките се делат на):
a) zanore të buzorëzuara (уснени самогласки): y, u, o;
b) zanore të pabuzorëzuara (неуснени самогласки): i, e, a, ë.
Bashkëtingëlloret e gjuhës shqipe – Согласките во албанскиот јазик
Shqipja ka 29 bashkëtingëllore (Албанскиот јазик има 29 согласки). Ato janë (тие се):
b ( botanikë) l (laps)
c (cekët) ll (llambë)
ç (çardak) m ( mace)
d (detyrë) n (ndërtesë)
dh ( dhomë) nj ( njollë)
f (fjalë) s (skenar)
g (gabim) sh (shi)
gj ( gjeraqinë) t ( trup)
p (plan ) th ( themel)
q (qengj) v (vajzë)
r ( radhë) x (xixë)
rr (rreze) xh (xhamadan)
h ( hero) z (zog)
j (jetë) zh ( zhurmë)
k (koprrac)
Bashkëtingëlloret klasifikohen (Согласките се делат):
1) sipas vendit të formimit (според местото на образувањето):
a) sipas organit aktiv (buzore, gjuhore glotale) според активниот орган (уснени, јазични, глотални) dhe (и)
b) sipas organit pasiv (alveolare-dhëmbore, alveolare, ndërdhëmbore, paraqiellëzore, qiellzore dhe prapaqiellëzore) според пасивниот орган (забновенечни, венечни, меѓузабни, преднонепчени, тврдонепчени и заднонепчени);
2) sipas mënyrës së formimit të pengesës (apo sipas llojit të pengesës): mbylltore (okluzive), shtegore (frikative), afrikate (të shkrira, mbylltore-shtegore) dhe dridhëse (vibrante); според начинот на образувањето (или според стеснувањето на преминот/спреченоста на издишниот воздух): преградни (оклузивни), теснински (фрикативни), преградно-теснински (африкати) и треперливи (вибрантни);
3) sipas pjesëmarrjes së zërit apo të zhurmës, (според учеството или неучеството на гласните жици или според звучноста):
a) Të zëshme (звучни): b, d, dh, g, gj, v, x, xh, z dhe zh.
b) Të pazëshme (безвучни): p, t, th , k, q, j ,c, ç, s, sh dhe h, dhe
4) sipas rezonancës hundore (според носовоста):
a) bashkëtingëllore johundore: 26 bashkëtingëllore dhe (неносни согласки: 26 согласки и )
b) bashkëtingëllore hundore (nazale) (3): /m, n, nj/. (носни согласки (назални) (3): /m, n, nj/.
Theksi – Акцент
Le të shqiptojmë me zë fjalën hëna . Do të vëmë re se rrokja e parë shqiptohet me fuqi dhe gjatësi zëri më të madhe, duke u dalluar nga rrokja e dytë. Me këtë rast rrokja e parë ( – hë) e kësaj fjale theksohet. (Ајде да го изговараме зборот hëna (месечина) гласно. Ќе забележиме дека првиот слог се изговара со поголема моќ и должина, разликувајќи се од вториот слог. Во овој случај, првиот слог ( – hë) се изговара со повисока звучност.)
Rrokja – hë quhet rrokje e theksuar, sepse në të bie theksi. Ndërsa rrokja – na quhet rrokje e patheksuar, sepse në të nuk ka theks. (Слогот –hë се нарекува акцентиран, бидејќи врз него паѓа акцентот. Додека слогот -na се нарекува неакцентиран, бидејќи врз него не паѓа акцентот).
Në gjuhën shqipe theksi mund të bjerë në rrokje të ndryshme, andaj kemi (Во албанскиот јазик акцентот може да паѓа на различен слог, затоа имаме):
- Theks fundor (последен слог, односно првиот слог од крајот на зборот слог) – liri, bari, atdhe etj.
- Theks parafundor (претпоследен слог, односно вториот слог од крајот на зборот) – dorë,bimë,shkollë etj.
- Theks tejfundor (на третиот слог од крајот на зборот) – flutura, kumbulla, populli, pluhuri etj
Rregulla e përgjithshme e vendit të theksit në gjuhën shqipe është (Општото правило за местото на акцентот во албанскиот јазик е):
NË GJUHËN SHQIPE THEKSI I FJALËS VENDOSET NË ZANOREN E FUNDIT TË PARRËGJUAR TË TEMËS FJALËFORMUESE. (ВО АЛБАНСКИОТ ЈАЗИК СЕ АКЦЕНТИРА ПОСЛЕДНАТА НЕРЕДУЦИРАНА САМОГЛАСКА НА ЗБОРООБРАЗУВАЧКАТА ОСНОВА.)
Morfologjia (Mорфологија)
Pjesët e ligjëratës – Зборовните групи
Morfologjia është degë e gramatikës që merret me studimin e formave të fjalëve. Objekt studimi i morfologjisë janë pjesët e ligjëratës. (Морфологија е дел од граматиката што ги проучува формите на зборовите. Таа ги проучува зборовните групи.)
Pjesët e ligjëratës – Зборовните групи
Pjesët e ligjëratës mund të jenë (Зборовните групи можат да бидат):
Të ndryshueshme (që lakohen ose zgjedhohen) – менливи зборови:
– emri: mur, muri, murin, murit, mureve …
– mbiemri: i këndshëm, e këndshme …
– numërori: tre, tri, të treve …
– përemri: ai, atij, atë, atyre …
– folja: marr, mora, morëm, marrim …
Të pandryshueshme (as lakohen, as zgjedhohen) – неменливи зборови:
– ndajfolja: larg, afër, këtu, atje, pastaj, pak …
– parafjala: tek, nga, me, në, prej …
– lidhëza: edhe, që, megjithatë, nëse …
– pjesëza: mos, nuk, fill, jo …
– pasthirrma: oh, moj, uf, more …
Emri – Именка
Emër është fjala që emërton ndonjë send konkret ose një abstrakte. (Именките се зборови со кои се означуваат конкретни или апстрактни предмети.)
Gjinia e emrave – Родот на именките
Emrat në gjuhën shqipe janë të gjinisë mashkullore, femërore ose asnjanëse. (Именките во албанскиот јазик имаат три рода, и тоа: машки, женски и среден род).
- Emrat që në numrin njëjës të shquar marrin mbaresat -i, -u, janë emra të gjinisë mashkullore: libri, dollapi, ariu, miku Emrat me mbaresën –i bëjnë pjesë në lakimin e parë, ndërsa emrat me mbaresën –u bëjnë pjesë në lakimin e dytë. (Именките кои во еднина во определената форма, добиваат наставки -i, -u, се именки од машки род: libri, dollapi, ariu, miku и др. Именките со наставката -i се од прва деклинација, додека именките со наставката -u се од втора деклинација.);
- Emrat që në numrin njëjës të shquar dalin me mbaresat -a, -ja, janë emra të gjinisë femërore: fusha, tryeza, fletorja, shoqja Këta emra bëjnë pjesë në lakimin e tretë. (Именките кои во еднина во определената форма, добиваат наставки -a, -ja, се именки од женски род: fusha, tryeza, fletorja, shoqja и др. Овие именки се од трета деклинација);
- Emrat që në numrin njëjës të shquar marrin mbaresat -të, -t, -it, janë emra të gjinisë asnjanëse: të ftohtët, të ecur-it, të zi-të Ata bëjnë pjesë në lakimin e katërt. (Именките кои во еднина во определената форма, добиваат наставки -të, -t, -it, се именки од среден род: të ftohtët, të ecur-it, të zi-të и др. Овие именки се од четврта деклинација);
Krahas tyre, është dhe një grup emrash ambigjenë (të dygjinishëm), të cilët në numrin njëjës paraqiten si mashkullorë, ndërsa në numrin shumës kalojnë në gjininë femërore. Te emrat ambigjenë bëjnë pjesë (Покрај тоа, постои и група на двородови именки, кои во еднина се појавуваат како именки од машки род, додека во множина преминуваат во женскиот род. Во овие именки спаѓаат):
– Emrat e gjinisë mashkullore që e formojnë numrin shumës me mbaresën –e (Именките од машки род кои образуваат множина со натавката –e) : mësim-e, raft-e, mesazh-e (mësime të vështira, rafte të reja, mesazhe të gjata etj.);
– Emrat e gjinisë mashkullore, kryesisht të lëndës, që e formojnë numrin shumës me mbaresën –ra (Именките од машки род, главно тие кои означуваат предмети, кои образуваат множина со наставката –ra: mall-ra, djathë-ra, ujë-ra (mallra të skaduara, djathëra të freskëta, ujëra të pastra etj.)
Numri i emrave – Бројот на именките
Emrat në gjuhën shqipe përdoren zakonisht në numrin njëjës dhe në numrin shumës (Именките во албанскиот јазик најчесто се употребуваат во еднина и во множина): një libër – disa libra, një derë – disa dyer etj.
Disa emra përdoren vetëm në njëjës, p.sh. emrat abstraktë (lumturi, zemërim, egoizëm etj.), emrat e lëndës (qumësht, çelik, birrë etj.), emrat përmbledhës (rini, djalëri, punëtori etj.), emrat e përveçëm. (Некои именки се употребуваат само во еднина, пр.: апстрактните именки (lumturi, zemërim, egoizëm и др.), материјалните именки (qumësht, çelik, birrë и др.), збирните именки (rini, djalëri, punëtori и др.) и имињата на луѓе.)
Disa emra të tjerë përdoren vetëm në shumës, p.sh. pantallona, syze, gërshërë etj. (Некои именки се употребуваат само во множина, како на пр.: pantallona, syze, gërshërë и др.)
Rasa dhe trajta e emrave – Падеж и определеност на именките
Emri në shqipe del me forma të ndryshme rasore: emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, rrjedhore, në trajtën e shquar dhe të pashquar. (Именките во албанскиот јазик имаат пет падежни форми: номинатив, генитив, датив, акузатив и аблатив, определена и неопределена форма.)
PASQYRA E LAKIMIT TË EMRAVE – ТАБЕЛА НА ДЕКЛИНАЦИЈА НА ИМЕНКИТЕ
Rasa | lakimi I – I-ва деклинација | lakimi II – II-ра деклинација | ||||||
njëjës – еднина | shumës – множина | njëjës – еднина | shumës – множина | |||||
e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | |
E. | (një) emër | emri | (ca) emra | emrat | (një) mik | miku | (ca) miq | miqtë |
Gj. | i (një) emri | emrit | i (ca) emrave | i emrave | i (një) miku | i mikut | i (ca) miqve | i miqve |
Dh. | (një) emri | emrit | (ca) emrave | emrave | (një) miku | mikut | (ca) miqve | miqve |
K. | (një) emër | emrin | (ca) emra | emrat | (një) mik | mikun | (ca) miq | miqtë |
Rr. | (një) emri | emrit | (ca) emrave (emrash) | emrave | (një) miku | mikut | (ca) miqve (miqsh) | miqve |
Rasa
|
lakimi III – III-та деклинација | lakimi IV – IV-та деклинација | |||||
njëjës – еднина | shumës – множина | njëjës – еднина | |||||
e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | ||
E. | (një) fushë | fusha | (ca) fusha | fushat | (një) të ftohtë | të ftohtët | |
Gj. | i (një) fushe | i…fushës | i (ca) fushave | i…fushave | i (një) të ftohti | i…të ftohtit | |
Dh. | (një) fushe | fushës | (ca) fushave | fushave | (një) të ftohti | të ftohtit | |
K. | (një) fushë | fushën | (ca) fusha | fushat | (një) të ftohtë | të ftohtët | |
Rr. | (një) fushe | fushës | (ca) fushave (fushash) | fushave | (një) të ftohti | të ftohtit |
Mbiemri – Придавка
Fjalët që shërbejnë për të emërtuar një cilësi ose karakteristikë të frymorit ose të sendit quhen mbiemra. Mbiemrat përdoren gjithnjë pranë ndonjë mbiemri. (Зборовите кои именуваат некаква карактеристика на суштествата, предметите или на појавите се нарекуваат придавки. Придавките секогаш се употребуваат до именките.)
Në gjuhën shqipe mbiemrat ndahen në dy grupe (Во албанскиот јазик, придавките се делат на две основни групи):
- në mbiemra të nyjshëm (членувани придавки, т.е. со придавски член) – i mirë, i zellshëm,
- në mbiemra të panyjshëm (нечленувани придавки, т.е. без придавски член) – guximtar, trim.
Kategoria gramatikore e gjinisë (граматичка категорија – род) së mbiemrave është e kushtëzuar nga gjinia e emrit që e përcakton. Mbiemrat kanë dy gjini – gjininë mashkullore dhe gjininë femërore. (Родот на придавките е условен од родот на именките што ги одредуваат. Придавките имаат два рода – машки и женски.)
Shembull (Пример:):
nxënës i zellshëm – nxënëse e zellshme;
djalë guximtar – vajzë guximtare.
Kategoria e numrit të mbiemrave (граматичка категорија – број) është e kushtëzuar nga numri i emrit që e përcakton. (Бројот на придавките е условен од бројот на именките што ги одредуваат.)
Shembull (Примери): Joni është nxënës i zellshëm, dhe : Ylli dhe Joni janë nxënës të zellshëm.
Shkallët e mbiemrit – Степенување на придавките
Mbiemrat cilësorë cilësinë mund ta tregojnë në tri shkallë: në shkallën pohore, krahasore dhe sipërore. (Описните придавки карактеристиките можат да ги прикажат со три степени: позитив, компаратив и суперлатив.)
- Në shkallën pohore mbiemri e cilëson cilësinë e sendit në masë të zakonshme (Во позитив, придавките ги опишуваат карактеристиките на предметите во вообичаен обем): libër i bukur; fjalë e ëmbël; shkollë e madhe.
- Në shkallën krahasore mbiemri cilësinë e sendit e tregon në një masë apo shkallë më të lartë në krahasim me të njëjtën cilësi të një sendi tjetër. (Во компаратив, придавките ги опишуваат карактеристиките на предметите во споредба меѓу два предмета, две групи, класи и сл.)
Shembull (Пример): Shkupi është më i madh se Tetova. Leona është më e madhe se Rea. Mjalta është më e dobishme se sheqeri.
Pra, në shkallën krahasore para mbiemrit përdoret parafjala – më. (Значи, во компаратив, пред придавката се користи префиксот – më.)
- Në shkallën sipërore mbiemri cilësinë e sendit e tregon në masën më të lartë (Во суперлатив, придавките ги опишуваат карактеристиките на предметите во највисок обем):
Ylli është shumë i aftë. Jeta është tepër e zgjuar. Afërdita është mjaft e sjellshme.
Shkalla sipërore formohet me ndajfoljet që përdoren para mbiemrave të shkallës pohore. (Суперлативот се образува со прилозите кои се употребуваат пред придавките кои се во форма на позитив.)
PASQYRA E LAKIMIT EMËR + MBIEMËR ТАБЕЛА НА ДЕКЛИНАЦИЈА НА ИМЕНКА + ПРИДАВКА
rasa |
gjinia mashkullore – машки род | |||
njëjës – еднина | shumës – множина | |||
e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | |
E. | (një) djalë i mirë | djali i mirë | (ca) djem të mirë | djemtë e mirë |
Gj. | i (një) djali të mirë | i…djalit të mirë | i (ca) djemve të mirë | i… djemve të mirë |
Dh. | (një) djali të mirë | djalit të mirë | (ca) djemve të mirë | djemve të mirë |
K. | (një) djalë të mirë | djalin e mirë | (ca) djem të mirë | djemtë e mirë |
Rr. | (një) djali të mirë | djalit të mirë | (ca) djemve të mirë | djemve të mirë |
rasa |
gjinia femërore – женски род | |||
njëjës – еднина | shumës – множина | |||
e pashquar | e shquar | e pashquar | e shquar | |
E. | (një) vajzë e mirë | vajza e mirë | (ca) vajza të mira | vajzat e mira |
Gj. | i (një) vajze të mirë | i… vajzës së mirë | i (ca) vajzave të mira | i… vajzave të mira |
Dh. | (një) vajze të mirë | vajzës së mirë | (ca) vajzave të mira | vajzave të mira |
K. | (një) vajzë të mirë | vajzën e mirë | (ca) vajza të mira | vajzat e mira |
Rr. | (një) vajze të mirë | vajzës së mirë | (ca) vajzave të mira | vajzave të mira |
Përemri – Заменка
Përemër quhet ajo pjesë e ligjëratës që tregon në mënyrë të përgjithshme (pa i emërtuar) frymorë, sende, tipare ose sasi të pacaktuara.
Përemrat në gjuhën shqipe janë (Заменки се нарекуваат зборовите кои означуваат или посочуваат (без да именуваат) суштества, предмети и појави. Заменки во албанскиот јазик се) :
▪ vetor: unë, ti, ai, ajo, ne, ju, ata, ato
▪ dëftor: ky, kjo, ai, ajo, i tillë, i atillë, i këtillë
▪ pronor: im, e tu, i saj, e tyre etj.
▪ vetvetor: vete, vetvete
▪ pyetës: kush?, cili, cila? cilët?, cilat? ç’?, çfarë?
▪ lidhor: që, i cili, e cila, të cilët, të cilat etj.
▪ i pacaktuar: dikush, ndonjë, çfarëdo, diçka, disa etj.
Përemrat vetorë – Лични заменки
Përemrat vetorë quhen fjalët që tregojnë vetat. (Лични заменки се нарекуваат зборовите што означуваат лица (луѓе).
Pasqyra e përemrave vetorë – табела на лични заменки
Veta – Лице | Numri njëjës – еднина | Veta – Лице | Numri shumës – множина |
I | unë – јас | I | ne – ние |
II | ti – ти | II | ju – вие |
III | ai (ajo) – тој (таа) | III | ata (ato) – тие |
– Përemrat vetorë kanë tri veta: vetën e parë, vetën e dytë dhe vetën e tretë. (Личните заменки имаат три лица: прво, второ и трето лице.)
– Përemrat vetorë kanë numrin njëjës dhe numrin shumës. (Личните заменки имаат два броја: еднина и множина.)
– Përemrat vetorë të vetës së tretë njëjës dhe shumës kanë kategorinë gramatikore të gjinisë mashkullore dhe femërore. (Личните заменки ид трето лице, еднина и множина, имаат и граматичка категорија род (машки и женски). ( Аi–Ajo;Ata–Ato).
Përemrat vetorë lakohen dhe në rasën dhanore e kallëzore, përveç trajtave të plota, kanë dhe trajta të shkurtra. (Личните заменки се деклинираат, но во датив и акузатив, добиваат плус и кратки заменски форми.)
rasa |
veta I |
veta II |
veta III |
veta I |
veta II |
veta III |
E. | unë | ti | ai, ajo | ne | Ju | ata, ato |
Gj. | – | – | i … atij, i … asaj | – | – | i … atyre |
Dh. | mua më | ty të | atij i, asaj i | neve na | juve ju | atyre u |
K. | mua më | ty të | atë e | ne na | ju ju | ata i, ato i |
Rr. | (prej) meje | (prej) teje | (prej) atij, asaj | (prej) nesh | (prej) jush | (prej) atyre |
Trajtat e shkurtra të rasës dhanore e kallëzore, duke u përdorur shpesh pranë njëra-tjetrës, janë shkrirë dhe kanë formuar trajtat e shkurtra të bashkuara. (Кратките заменски форми за датив и акузатив, употребувајќи се една до друга, образуваат кратки споени заменски форми.)
Pra, secila trajtë e rasës dhanore, pavarësisht nga veta e numri, lidhet me trajtën e vetës së tretë njëjës ose shumës të kallëzores. (Секоја форма на датив, од сите броеви и лица, се спојува со трето лице (еднина и множина) од акузативот.)
Pasqyra e trajtave të shkurtra të bashkuara – Табела на кратки заменски форми
dhanore + kallëzore njëjës
датив + акузатив – еднина
më | + | e | = | ma |
të | + | e | = | ta |
i | + | e | = | ia |
na | + | e | = | na e |
ju | + | e | = | jua |
u | + | e | = | ua |
dhanore + kallëzore shumës
датив + акузатив – множина
më | + | i | = | m’i |
të | + | i | = | t’i |
i | + | i | = | ia |
na | + | i | = | na i |
ju | + | i | = | jua |
u | + | i | = | ua |
Përemrat dëftorë – Показни заменки
Përemrat dëftorë janë fjalët që tregojnë frymorë apo sende që ndodhen afër ose larg folësit. (Показните заменки се зборови што означуваат суштества или предмети кои се блиску или далеку од говорителот.)
Përemrat dëftorë janë (Показни заменки се):
1. Për afër (За блиску): ky,kjo,këta,këto
i këtillë,e këtillë,të këtillë, të këtilla
i tillë , e tillë, të tillë,të tilla
2. Për larg (За далеку): ai,ajo,ata , ato
i atillë,e atillë,të atillë, të atilla.
rasa | njëjës – еднина | shumës – множина | ||
mashkullore | femërore | mashkullore | femërore | |
E. Gj. Dh. K. Rr. |
ky i këtij këtij këtë këtij |
kjo i kësaj kësaj këtë kësaj |
këta i këtyre këtyre këta këtyre |
këto i këtyre këtyre këto këtyre |
Rasa | njëjës – еднина | shumës – множина | ||
mashkullore | femërore | mashkullore | femërore | |
E. Gj. Dh. K. Rr. |
i tillë i të tillë të tillë të tillë të tillë |
e tillë i të tillë të tillë të tillë të tillë |
të tillë të tillë të tillë të tillë të tillë |
të tilla të tilla të tilla të tilla të tilla |
Përemrat i atillë dhe i këtillë lakohen njëlloj si i tillë. (Заменките i atillë и i këtillë се деклинираат исто како i tillë.)
Përemrat pronorë – Присвојни заменки
Fjala që tregon se kujt i takon prona e caktuar, quhet përemër pronor. (Зборот што означува на кого му припаѓа одредена сопственост, се нарекува присвојна заменка.)
Format e përemrit pronor janë (Граматичките форми на сопствените заменки се):
Veta e parë – прво лице | Veta e dytë – второ лице | Veta e tretë – трето лице |
(miku) im,ynë
(mikesha) ime, jonë (miqtë ) e mi, tanë (mikeshat) e mia, tona |
(miku) yt, juaj
(mikesha) jote, juaj (miqtë ) e tu , tuaj (mikeshat) e tua, tuaja |
(miku) i tij, i saj,i tyre
(mikesha) e tij, e saj, e tyre (miqtë) e tij, e saj, e tyre (mikeshat) e tij, e saj, e tyre |
Pasqyra e lakimit emër + përemër pronor – Табела на деклинација на именка + присвојна заменка
VETA E PARË – ПРВО ЛИЦЕ
Rasa |
Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | shoku im | shoqja ime | shoku ynë | shoqja jonë | shokët e mi | shoqet e mia | shokët tanë | shoqet tona |
Gj. | i shokut tim | i shoqes sime | i shokut tonë | i shoqes sonë | i shokëve të mi | i shoqeve të mia | i shokëve tanë | i shoqeve tona |
Dh. | shokut tim | shoqes sime | shokut tonë | shoqes sonë | shokëve të mi | shoqeve të mia | shokëve tanë | shoqeve tona |
K. | shokun tim | shoqen time | shokun tonë | shoqen tonë | shokët e mi | shoqet e mia | shokët tanë | shoqet tona |
Rr. | shokut tim | shoqes sime | shokut tonë | shoqes sonë | shokëve të mi | shoqeve të mia | shokëve tanë | shoqeve tona |
VETA E DYTË – ВТОРО ЛИЦЕ
Rasa |
Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | shoku yt | shoqja jote | shoku juaj | shoqja juaj | shokët e tu | shoqet e tua | shokët tuaj | shoqet tuaja |
Gj. | i shokut tënd | i shoqes sate | i shokut tuaj | i shoqes suaj | i shokëve të tu | i shoqeve të tua | i shokëve tuaj | i shoqeve tuaja |
Dh. | shokut tënd | shoqes sate | shokut tuaj | shoqes suaj | shokëve të tu | shoqeve të tua | shokëve tuaj | shoqeve tuaja |
K. | shokun tënd | shoqen tënde | shokun tuaj | shoqen tuaj | shokët e tu | shoqet e tua | shokët tuaj | shoqet tuaja |
Rr. | shokut tënd | shoqes sate | shokut tuaj | shoqes suaj | shokëve të tu | shoqeve të tua | shokëve tuaj | shoqeve tuaja |
VETA E TRETË – ТРЕТО ЛИЦЕ
Rasa |
Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | shoku i tij | shoqja e saj | shoku i tyre | shoqja e tyre | shokët e tij | shoqet e saj | shokët e tyre | shoqet e tyre |
Gj. | i shokut të tij | i shoqes së saj | i shokut të tyre | i shoqes së tyre | i shokëve të tij | i shoqeve të saj | i shokëve të tyre | i shoqeve të tyre |
Dh. | shokut të tij | shoqes së saj | shokut të tyre | shoqes së tyre | shokëve të tij | shoqeve të saj | shokëve të tyre | shoqeve të tyre |
K. | shokun e tij | shoqen e saj | shokun e tyre | shoqen e tyre | shokët e tij | shoqet e saj | shokët e tyre | shoqet e tyre |
Rr. | shokut të tij | shoqes së saj | shokut të tyre | shoqes së tyre | shokëve të tij | shoqeve të saj | shokëve të tyre | shoqeve të tyre |
Përemri pronor mund të përdoret edhe në vend të emrit, si i emërzuar, vetëm në trajtën e shquar.(Присвојната заменка може да се употребува и место именката како поименчена, само во определена форма.)
Pasqyra e lakimit të përemrit pronor të emërzuar -Табела на деклинација на присвојните заменки (именски)
Veta I
Rasa | Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | imi | imja | yni | jona | të mitë | të miat | tanët | tonat |
Gj. | i timit | i simes | i tonit | i sonës | i të mive | i të miave | i tanëve | i tonave |
Dh. | timit | simes | tonit | sonës | të mive | të miave | tanëve | tonave |
K. | timin | timen | tonin | tonën | të mitë | të miat | tanët | tonat |
Rr. | timit | simes | tonit | sonës | të mive | të miave | tanëve | tonave |
Veta II
Rasa |
Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | yti | jotja | juaji | juaja | të tutë | të tuat | tuaji | tuajat |
Gj. | i tëndit | i sates | i tuajit | i suajës | i të tuve | i të tuave | i tuajit | i tuajave |
Dh. | tëndit | sates | tuajit | suajës | të tuve | të tuave | tuajit | tuajave |
K. | tëndin | tënden | tuajin | tuajën | të tutë | të tuat | tuajin | tuajat |
Rr. | tëndit | sates | tuajit | suajës | të tuve | të tuave | tuajit | tuajave |
Veta III
Rasa | Prona njëjës | Prona shumës | ||||||
Pronari njëjës | Pronari shumës | Pronari njëjës | Pronari shumës | |||||
Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | Mashkullore | Femërore | |
E | i tiji/e tija | i saji/e saja | i tyri | e tyrja | të tijtë/të tijat | të sajtë/të sajat | të tyret | të tyret |
Gj. | i të tijit/tijës | i të sajit/sajës | i të tyrit | i së tyres | i të tijve/tijave | i të sajve/sajave | i të tyreve | i të tyreve |
Dh. | të tijit/tijës | të sajit/sajës | të tyrit | së tyres | të tijve/tijave | të sajve/sajave | të tyreve | të tyreve |
K. | të tijin/tijën | të sajin/sajën | të tyrin | të tyren | të tijtë/tijat | të sajtë/sajat | të tyret | të tyret |
Rr. | të tijit/tijës | të sajit/sajës | të tyrit | së tyres | të tijve/tijave | të sajve/sajave | të tyreve | të tyreve |
Përemri vetvetor – Повратна заменка
Përemri vetvetor nuk ka forma të veçanta për gjininë apo për numrin dhe lakohet si emrat e gjinisë femërore në trajtën e shquar njëjës. (Повратните заменки немаат посебни форми за род или број, и се деклинираат како именките од женски род еднина, определена форма.)
E. vetja vetvetja
Gj. i vetes i vetvetes
Dh. vetes vetvetes
K. veten vetveten
Rr. vetes vetvetes
Përemri pyetës – Прашална заменка
Përemrat pyetës janë (Прашалните заменки се): kush, cili, ç, çfarë, sa, i sati dhe se.
Përemri pyetës kush përdoret për të pyetur vetëm për frymorë dhe ka vetëm kategorinë gramatikore të rasës. (Прашалната заменка kush се употребува за прашување за суштества и има само граматичка категорија падеж.)
E | kush |
Gj. | i/е kujt |
Dh. | kujt |
K. | kë |
Rr. | kujt |
Përemri cili ka kategorinë e gjinisë: cili për gjininë mashkullore dhe cila për gjininë femërore. Secila formë lakohet në numrin njëjës dhe në shumës. (Заменката cili има форми за род: cili за машки род и cila за женски род. Секоја форма се деклинира во еднина и во множина.)
Rasa | mashkullore | femërore | ||
njëjës | shumës | njëjës | shumës | |
E | cili | cilët | cila | cilat |
Gj. | i cilit | i cilëve | i cilës | i cilave |
Dh. | cilit | cilëve | cilës | cilave |
K. | cilin | cilët | cilën | cilat |
Rr. | cilit | cilëve | cilës | cilave |
Përemri sa ka vetëm kategorinë gramatikore të rasës. (Заменката sa има само граматичка категорија падеж.)
E | sa |
Gj. | i save |
Dh. | save |
K. | sa |
Rr. | save |
Përemri lidhor – Лично-предметна заменка
Përemrat lidhorë janë që dhe i cili. (Лично-предметните заменки се që и i cili.)
Përemri lidhor që është i pandryshueshëm, ndërsa i cili del me forma të veçanta sipas numrit, gjinisë dhe rasës. (Лично-предметната заменка që има непроменлива форма, додека i cili има посебни форми по број, род и падеж.)
Rasa | mashkullore | femërore | ||
njëjës | shumës | njëjës | shumës | |
E | i cili | të cilët | e cila | të cilat |
Gj. | i të cilit | i të cilëve | i së cilës | i të cilave |
Dh. | të cilit | të cilëve | së cilës | të cilave |
K. | të cilin | të cilët | të cilën | të cilat |
Rr. | të cilit | të cilëve | së cilës | të cilave |
Përemri i pacaktuar – Неопределена заменка
Përemra të pacaktuar janë (Неопределени заменки се): kush, dikush, një, njeri, ndonjë, ndonjëri, njëfarë, askush, asnjë, asgjë, gjë, gjëkafshë, diçka, çdo, secili, tjetër, njëri-tjetri, shumë,pak, ca, disa, gjithë, gjithfarë etj (и др.). Disa prej tyre janë të ngurtë, disa të tjerë dalin me forma të ndryshme, në varësi të gjinisë ose të numrit. (Некои од нив имат „скаменета“ форма (т.е. непроменлива форма), а други имаат различни форми, во зависност од родот или бројот.)
Numërorët – Броеви
Fjalët që tregojnë sasinë e caktuar ose numrin e frymorëve, të sendeve apo radhën e tyre, quhen numërorë. (Зборовите со кои се означува количеството или бројот на суштества, предмети или пак нивниот ред, се нарекуват броеви.)
Numërorët ndahen në numërorë (Броевите се делат на): themelorë (главни броеви) dhe rreshtorë (редни броеви).
Me se shkruhen numërorët? (Како се пишуваат броевите?)
Numërorët shkruhen me shifra dhe me fjalë. (Броевите се пишуваат со бројки и со зборови.)
Numërorët themelorë shkruhen me shifra arabe dhe me fjalë. (Основните броеви се пишуваат со арапски броеви, но и со зборови.)
Me shifra arabe Me fjalë Me shifra arabe Me fjalë
со арапски броеви со зборови со арапски броеви со зборови
1 një 15 pesëmbëdhjetë
2 dy 20 njëzet
3 tre (tri) 21 njëzet e një
4 katër 30 tridhjetë
5 pesë 31 tridhjetë e një
6 gjashtë 40 dyzet
7 shtatë 50 pesëdhjetë
8 tetë 80 tetëdhjetë
9 nëntë 90 nëntëdhjetë
10 dhjetë 100 njëqind
11 njëmbëdhjetë 101 njëqind e një
12 dymbëdhjetë 119 njëqind e nëntëmbëdhjetë
13 trembëdhjetë 558 pesëqind e pesëdhjetë e tetë
14 katërmbëdhjetë 1000 një mijë etj.
Vetëm numri 3 ka gjininë mashkullore (tre djem) dhe gjininë femërore (tri vajza). (Само бројот 3 има посебни форми за машки и за женски род.)
Numërorët rreshtorë shkruhen me shifra romake dhe me fjalë. (Редните броеви се пишуваат со римски бројки, но и со зборови.)
Me shifra romake Me fjalë
со римски бројки со зборови
I i parë, apo e parë
II i dytë , apo e dytë
III i tretë, apo e tretë
IV i katërt, apo e katërt
V i pestë, apo e pestë
VI i gjashtë, apo e gjashtë
VII i shtatë,apo e shtatë
VIII i tetë, apo e tetë
IX i nëntë, apo e nëntë
X i dhjetë , apo e dhjetë
XI i njëmbëdhjetë, apo e njëmbëdhjetë
XII i dymbëdhjetë, apo e dymbëdhjetë
XIII i trembëdhjetë, apo e trembëdhjetë
XIV i katërmbëdhjetë, apo e katërmbëdhjetë
XV i pesëmbëdhjetë, apo e pesëmbëdhjetë etj.
Numërorët rreshtorë janë të nyjshëm dhe kanë gjininë mashkullore dhe femërore. (Редните броеви се членувани и имаат граматичка форми за машки и за женски род.)
Folja – Глагол
Fjalët që tregojnë veprim (punë), të qenë apo gjendje quhen folje. (Зборовите со кои се означува дејство или состојба се нарекуваат глаголи.)
Foljet në gjuhën shqipe dalin me forma të veçanta në vetën I, II, III, në numrin njëjës dhe shumës, në formën veprore dhe joveprore. (Глаголите во албанскиот јазик се јавуваат со посебни форми за прво, второ и трето лице (еднина и множина), во активна и во пасивна форма.)
Kohët e foljes janë: e tashme, e pakryer, e kryer e thjeshtë, kryer, më se e kryer, e kryer e tejshkuar, e ardhme, e ardhme e përparme. (Глаголски времиња се: сегашно, минато определено несвршено, минато определено свршено, минато неопределено несвршено, предминато, одамна минато, идно време, минато-идно време.)
Mënyrat e foljes janë: dëftore, habitore, lidhore, kushtore, dëshirore dhe urdhërore. (Начинските форми на глаголот се: исказен начин, адмиратив, глаголска да-конструкција (конјунктив), можен-условен начин, желбен начин и заповеден начин.)
Në gjuhën shqipe foljet kam e jam shërbejnë për të formuar kohët e përbëra të foljes. (Во албанскиот јазик, глаголите kam (имам) и jam (сум) образуваат сложени глаголски форми.) Në këtë rast ato quhen folje ndihmëse (Во овој случај се нарекуваат помошни глаголи) (kam kënduar, jam vonuar etj.)
Sipas tingullit fundor të temës së foljes dhe mbaresave që marrin në kohën e tashme të mënyrës dëftore, foljet klasifikohen në tri zgjedhime (Глаголите имаат три конјугации):
- Zgjedhimi I (Прва конјугација): Foljet me temë më zanore që në vetën I njëjës të kohës së tashme të mënyrës dëftore marrin mbaresën –j (Глаголите со самогласка кои во прво лице, сегашно време, исказен начин, ја добиваат наставката -ј): laj, fshij, këndoj, shkruaj, thyej etj.
- Zgjedhimi II (Втора конјугација): Foljet me temë më bashkëtingëllore (Глаголите со согласка): kap, rrit, hap, dredh, dal etj.
- Zgjedhimi III (Трета конјугација): Foljet me temë më zanore që në tri vetat e njëjësit të kohës së tashme të mënyrës dëftore nuk marrin mbaresë (Глаголите со самогласка кои во трите лица, сегашно време, исказен начин, не добиваат наставки): zë, di, pi, fle etj.
Një grup i vogël foljesh nuk zgjedhohen sipas asnjërit prej tri modeleve të mësipërme dhe quhen folje të parregullta. Ato janë (Една мала група на глаголи немаат конјугации и се нарекуваат нелични глаголи. Тие се): jam, kam, bie (rënë), bie (prurë), ha, jap, rri, shoh, vij, them, dua, lë, vdes, vete.
Mënyra dëftore – Исказен начин
ZGJEDHIMI I FOLJES NDIHMËSE KAM – КОНЈУГАЦИЈА НА ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ ИМАМ
koha време |
e tashme сегашно |
e pakryer мин. опр. несврш. |
e kr. e thj. мин. опр. сврш. |
e kryer мин. неопр. несврш. |
më se e kr. предминато |
e kr. e tejshk. одамна минато |
e ardhme идно време |
e ardh. e përp. |
unë | kam | kisha | pata | kam pasur | kisha pasur | pata pasur | do të kem | do të kem pasur |
ti | ke | kishe | pate | ke pasur | kishe pasur | pate pasur | do të kesh | do të kesh pasur |
ai / ajo | ka | kishte | pati | ka pasur | kishte pasur | pati pasur | do të ketë | do të ketë pasur |
ne | kemi | kishim | patëm | kemi pasur | kishim pasur | patëm pasur | do të kemi | do të kemi pasur |
ju | keni | kishit | patët | keni pasur | kishit pasur | patët pasur | do të keni | do të keni pasur |
ata / ato | kanë | kishin | patën | kanë pasur | kishin pasur | patën pasur | do të kenë | do të kenë pasur |
ZGJEDHIMI I FOLJES NDIHMËSE JAM – КОНЈУГАЦИЈА НА ПОМОШНИОТ ГЛАГОЛ СУМ
koha време |
e tashme сегашно |
e pakryer мин. опр. несврш. |
e kr. e thj. мин. опр. сврш. |
e kryer мин. неопр. несврш. |
më se e kr. предминато |
e kr. e tejshk. одамна минато |
e ardhme идно време |
e ardh. e përp. Минато-идно време |
unë | jam | isha | qeshë | kam qenë | kisha qenë | pata qenë | do të jem | do të kem qenë |
ti | je | ishe | qe | ke qenë | kishe qenë | pate qenë | do të jesh | do të kesh qenë |
ai / ajo | është | ishte | qe | ka qenë | kishte qenë | pati qenë | do të jetë | do të ketë qenë |
ne | jemi | ishim | qemë | kemi qenë | kishim qenë | patëm qenë | do të jemi | do të kemi qenë |
ju | jeni | ishit | qetë | keni qenë | kishit qenë | patët qenë | do të jeni | do të keni qenë |
ata / ato | janë | ishin | qenë | kanë qenë | kishin qenë | patën qenë | do të jenë | do të kenë qenë |
FOLJE TË ZGJEDHIMIT I – ГЛАГОЛ ОД ПРВА КОНЈУГАЦИЈА
koha време |
e tashme сегашно |
e pakryer мин. опр. несврш. |
e kr. e thj. мин. опр. сврш. |
e kryer мин. неопр. несврш. |
më se e kr. предминато |
e kr. e tejshk. одамна минато |
e ardhme идно време |
e ardh. e përp. Минато-идно време |
unë | punoj | punoja | punova | kam punuar | kisha punuar | pata punuar | do të punoj | do të kem punuar |
ti | punon | punoje | punove | ke punuar | kishe punuar | pate punuar | do të punosh | do të kesh punuar |
ai / ajo | punon | punonte | punoi | ka punuar | kishte punuar | pati punuar | do të punojë | do të ketë punuar |
ne | punojmë | punonim | punuam | kemi punuar | kishim punuar | patëm punuar | do të punojmë | do të kemi punuar |
ju | punoni | punonit | punuat | keni punuar | kishit punuar | patët punuar | do të punoni | do të keni punuar |
ata / ato | punojnë | dëgjonin | dëgjuan | kanë punuar | kishin punuar | patën punuar | do të punojnë | do të kenë punuar |
FOLJE TË ZGJEDHIMIT II – ГЛАГОЛ ОД ВТОРА КОНЈУГАЦИЈА
koha време |
e tashme сегашно |
e pakryer мин. опр. несврш. |
e kr. e thj. мин. опр. сврш. |
e kryer мин. неопр. несврш. |
më se e kr. предминато |
e kr. e tejshk. одамна минато |
e ardhme идно време |
e ardh. e përp. Минато-идно време |
unë | kap | kapja | kapa | kam kapur | kisha kapur | pata kapur | do të kap | do të kem kapur |
ti | kap | kapje | kape | ke kapur | kishe kapur | pate kapur | do të kapësh | do të kesh kapur |
ai / ajo | kap | kapte | kapi | ka kapur | kishte kapur | pati kapur | do të kapë | do të ketë kapur |
ne | kapim | kapnim | kapëm | kemi kapur | kishim kapur | patëm kapur | do të kapim | do të kemi kapur |
ju | kapni | kapnit | kapët | keni kapur | kishit kapur | patët kapur | do të kapni | do të keni kapur |
ata / ato | kapin | kapnin | kapën | kanë kapur | kishin kapur | patën kapur | do të kapin | do të kenë kapur |
FOLJE TË ZGJEDHIMIT III – ГЛАГОЛ ОД ТРЕТА КОНЈУГАЦИЈА
koha време |
e tashme сегашно |
e pakryer мин. опр. несврш. |
e kr. e thj. мин. опр. сврш. |
e kryer мин. неопр. несврш. |
më se e kr. предминато |
e kr. e tejshk. одамна минато |
e ardhme идно време |
e ardh. e përp. Минато-идно време |
unë | zë | zija | zura | kam zënë | kisha zënë | pata zënë | do të zë | do të kem zënë |
ti | zë | zije | zure | ke zënë | kishe zënë | pate zënë | do të zësh | do të kesh zënë |
ai / ajo | zë | zinte | zuri | ka zënë | kishte zënë | pati zënë | do të zërë | do të ketë zënë |
ne | zëmë | zinim | zumë | kemi zënë | kishim zënë | patëm zënë | do të zëmë | do të kemi zënë |
ju | zini | zinit | zutë | keni zënë | kishit zënë | patët zënë | do të zini | do të keni zënë |
ata / ato | zënë | zinin | zunë | kanë zënë | kishin zënë | patën zënë | do të zënë | do të kenë zënë |
Mënyra habitore – Адмиратив
ZGJEDHIMI I FOLJEVE NDIHMËSE KAM DHE JAM – КОНЈУГАЦИЈА НА ПОМОШНИТЕ ГЛАГОЛИ ИМАМ И СУМ
e tashme | e pakryer | e kryer | më se e kryer | |||||
unë | paskam | qenkam | paskësha | qenkësha | paskam pasur | paskam qenë | paskësha pasur | paskësha qenë |
ti | paske | qenke | paskëshe | qenkëshe | paske pasur | paske qenë | paskëshe pasur | paskëshe qenë |
ai / ajo | paska | qenka | paskësh | qenkësh | paska pasur | paska qenë | paskësh pasur | paskësh qenë |
ne | paskemi | qenkemi | paskëshim | qenkëshim | paskemi pasur | paskemi qenë | paskëshim pasur | paskëshim qenë |
ju | paskeni | qenkeni | paskëshit | qenkëshit | paskeni pasur | paskeni qenë | paskëshit pasur | paskëshit qenë |
ata / ato | paskan | qenkan | paskëshin | qenkëshin | paskan pasur | paskan qenë | paskëshin pasur | paskëshin qenë |
ZGJEDHIMI I FOLJEVE NË MËNYRËN HABITORE – КОНЈУГАЦИЈА НА ГЛАГОЛИ ВО АДМИРАТИВ
e tashme | e pakryer | e kryer | më se e kryer | |||||
unë | punuakam | kapkam | zënkam | punuakësha | kapkësha | zënkësha | paskam punuar / kapur / zënë | paskësha punuar / kapur / zënë |
ti | punuake | kapke | zënke | punuakëshe | kapkëshe | zënkëshe | paske punuar / kapur / zënë | paskëshe punuar / kapur / zënë |
ai / ajo | punuaka | kapka | zënka | punuakësh | kapkësh | zënkësh | paska punuar / kapur / zënë | paskësh punuar / kapur / zënë |
ne | punuakemi | kapkemi | zënkemi | punuakëshim | kapkëshim | zënkëshim | paskemi punuar / kapur / zënë | paskëshim punuar / kapur / zënë |
ju | punuakeni | kapkeni | zënkeni | punuakëshit | kapkëshit | zënkëshit | paskeni punuar / kapur / zënë | paskëshit punuar / kapur / zënë |
ata / ato | punuakan | kapkan | zënkan | punuakëshin | kapkëshin | zënkëshin | paskan punuar / kapur / zënë | paskëshin punuar / kapur / zënë |
Mënyra lidhore – Глаголска да-конструкција (конјунктив)
ZGJEDHIMI I FOLJEVE KAM DHE JAM NË MËNYRËN LIDHORE – КОНЈУГАЦИЈА НА ПОМОШНИТЕ ГЛАГОЛИ ИМАМ И СУМ ВО КОНЈУНКТИВ
e tashme | e pakryer | e kryer | më se e kryer | |||||
unë | të kem | të jem | të kisha | të isha | të kem pasur | të kem qenë | të kisha pasur | të kisha qenë |
ti | të kesh | të jesh | të kishe | të ishe | të kesh pasur | të kesh qenë | të kishe pasur | të kishe qenë |
ai / ajo | të ketë | të jetë | të kishte | të ishte | të ketë pasur | të ketë qenë | të kishte pasur | të kishte qenë |
ne | të kemi | të jemi | të kishim | të ishim | të kemi pasur | të kemi qenë | të kishim pasur | të kishim qenë |
ju | të keni | të jeni | të kishit | të ishit | të keni pasur | të keni qenë | të kishit pasur | të kishit qenë |
ata / ato | të kenë | të jenë | të kishin | të ishin | të kenë pasur | të kenë qenë | të kishin pasur | të kishin qenë |
ZGJEDHIMI I FOLJEVE NË MËNYRËN LIDHORE
e tashme | e pakryer | e kryer | më se e kryer | ||||||
unë | të punoj | të kap | të zë | të punoja | të kapja | të zija | të kem punuar / kapur / zënë | të kisha punuar / kapur / zënë | |
ti | të punosh | të kapësh | të zësh | të punoje | të kapje | të zije | të kesh punuar / kapur / zënë | të kishe punuar / kapur / zënë | |
ai / ajo | të punojë | të kapë | të zërë | të punonte | të kapte | të zinte | të ketë punuar / kapur / zënë | të kishte punuar / kapur / zënë | |
ne | të punojmë | të kapim | të zëmë | të punonim | të kapnim | të zinim | të kemi punuar / kapur / zënë | të kishim punuar / kapur / zënë | |
ju | të punoni | të kapni | të zini | të punonit | të kapnit | të zinit | të keni punuar / kapur / zënë | të kishit punuar / kapur / zënë | |
ata / ato | të punojnë | të kapin | të zënë | të punonin | të kapnin | të zinin | të kenë punuar / kapur / zënë | të kishin punuar / kapur / zënë |
Mënyra kushtore – Можен-условен начин
ZGJEDHIMI I FOLJEVE – КОНЈУГАЦИЈА НА ГЛАГОЛИТЕ
e tashme | e kryer | |||||
unë | do të kisha | do të isha | do të punoja | do të kapja | do të zija | do të kisha pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ti | do të kishe | do të ishe | do të punoje | do të kapje | do të zije | do të kishe pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ai / ajo | do të kishte | do të ishte | do të punonte | do të kapte | do të zinte | do të kishte pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ne | do të kishim | do të ishim | do të punonim | do të kapnim | do të zinim | do të kishim pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ju | do të kishit | do të ishit | do të punonit | do të kapnit | do të zinit | do të kishit pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ata / ato | do të kishin | do të ishin | do të punonin | do të kapnin | do të zinin | do të kishin pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
Mënyra dëshirore – Желбен начин
ZGJEDHIMI I FOLJEVE – КОНЈУГАЦИЈА НА ГЛАГОЛИТЕ
e tashme | e kryer | |||||
unë | paça | qofsha | punofsha | kapsha | zënça | paça pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ti | paç | qofsh | punofsh | kapsh | zënç | paç pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ai / ajo | pastë | qoftë | punoftë | kaptë | zëntë | pastë pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ne | paçim | qofshim | punofshim | kapshim | zënçim | paçim pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ju | paçi | qofshi | punofshi | kapshi | zënçi | paçi pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
ata / ato | paçin | qofshin | punofshin | kapshin | zënçin | paçin pasur / qenë / punuar / kapur / zënë |
Mënyra urdhërore – Заповеден начин
Mënyra urdhërore ka vetëm format e vetës së dytë njëjës e shumës. Format e vetës së dytë shumës urdhërore janë të njëjta me ato të vetës së dytë shumës të së tashmes dëftore: punoni, shkruani, merrni, kapni, lini, pini etj. (Форми на заповеден начин има само за второто лице во еднина и во множина. Формите за второ лице множина се исти како тие од второ лице множина од сегашното време (исказен начин): punoni, shkruani, merrni, kapni, lini, pini и др.)
Në vetën e dytë njëjës të urdhërores folja (Во второ лице еднина формата за заповеден начин на глаголот e):
– del pa mbaresë (без наставка): mëso, lexo
– merr mbaresën (со наставка) –j: luaj, shkruaj
– pëson ndërrime tingujsh (со промена на гласот): fli, piq
– del me temë të zgjeruar më –r (со основа на -р): vër, zër
– por ajo mund të jetë e njëjtë me vetën e dytë njëjës të dëftores (може да биде иста со второто лице од исказниот начин): merr, pi
Forma të pashtjelluara foljore – Нелични глаголски форми
Format e pashtjelluara quhen kështu sepse nuk ndryshojnë sipas vetës, numrit e kohës. (Се нарекуваат нелични глаголски форми бидејќи не ја менуваат формата по лице, број и време.)
▪ Pjesorja – глаголска придавка
Pjesorja është formë e pashtjelluar që ka tipare të mbiemrit dhe të foljes. Me anë të pjesores ndërtohen format e tjera të pashtjelluara: pa punuar, duke punuar, për të punuar, por pjesorja shërben gjithashtu dhe për të ndërtuar kohët e përbëra: kam mësuar, paske mësuar, të kishit mësuar, do të kisha mësuar, pastë mësuar etj.( Глаголската придавка е нелична глаголска форма која има особини на придавка и на глагол. Со помош на глаголската придавка се формираат и други нелични глаголски форми: pa punuar, duke punuar, për të punuar, но глаголската придавка служи и за формирање на сложени глаголски времиња: kam mësuar, paske mësuar, të kishit mësuar, do të kisha mësuar, pastë mësuar и др.)
▪ Forma e pashtjelluar mohore (Неменлива (нелична) одречна глаголска форма)
Forma e pashtjelluar mohore ndërtohet nga pjesëza mohuese pa dhe pjesorja e foljes: pa blerë pa ngrënë pa folur pa ardhur pa menduar etj. (Неменлива (нелична) одречна глаголска форма се формира од одрекувана честичка pa и глаголската придавка: pa blerë pa ngrënë pa folur pa ardhur pa menduar и др.)
▪ Përcjellorja – глаголски прилог
Përcjellorja ndërtohet nga pjesëza duke dhe pjesorja e foljes: duke qarë, duke dëgjuar, duke fjetur, duke parë etj. (Глаголски прилог се формира од честичката duke и глаголската придавка: duke qarë, duke dëgjuar, duke fjetur, duke parë и др.)
▪ Paskajorja – инфинитив
Forma e pashtjelluar e tipit për të folur ndërtohet nga pjesëzat për të + pjesoren e foljes: për të kapur, për të larë, për të ecur etj. (Неличната глаголска форма од типот për të folur се формира од честиците për të + глаголската придавка: për të kapur, për të larë, për të ecur и др.
Ndajfolja – Прилог
Fjala që plotëson kuptimin e një foljeje quhet ndajfolje (Зборот што го надополнува значењето на глаголот се нарекува прилог).
Shembuj (примери):
Flasim bukur. Jemi mirë. Udhëtojmë larg. (Зборуваме убаво. Сме добро. Патуваме далеку.)
Ndajfoljet në gjuhën shqipe ndahen në (Прилозите во албанскиот јазик се делат):
▪ Ndajfoljet e mënyrës tregojnë mënyrën se si kryhet një veprim. Ato janë (Прилозите за начин го покажуваат начинот како се одвива едно дејство. Тие се): ashpërsisht, barkas, besnikërisht, bujarisht, bukur, burrërisht, cekët, djallëzisht, dhelpërisht, egërsisht, ëmbël, fizikisht, fuqishëm, furishëm, gëzueshëm, gjallërisht, gjatë, gjerë, haptazi, hareshëm, heroikisht, hollë, hollësisht, imtësisht, keq, lehtë, lehtësisht, mbarë, me hir, me pahir, me të mirë, me zor, mendueshëm, menjëherë, mirë, natyrshëm, ngadalë, ngultas, nxitimthi, pa të drejtë, pa të keq, pak nga pak, papandehur, papritur, pastër, përzemërsisht, pjesërisht, pleqërisht, qartë, qenërisht, qetë, rastësisht, rëndom, rrjedhshëm, shkurt, shpesh, shterueshëm, shtrembër, teorikisht, trimërisht, thellë, thjesht, thjeshtësisht, ulët, ushtarakisht, vazhdimisht, vështirë, vullnetarisht, zyrtarisht
▪ Ndajfoljet e sasisë tregojnë shkallën e kryerjes së një veprimi. Të tilla janë (Прилозите за количество го покажуваат степенот на одвивање на едно дејство. Тие се): aq, kaq, shumë, pak, mjaft, tepër, më, një herë, dy herë, njëfish, dyfish, pesëfish
▪ Ndajfoljet e vendit tregojnë vendin ku kryhet një veprim. Ato janë (Прилозите за место го покажуваат местото каде се одвива едно дејство. Тие се): afër, andej, anekënd, anembanë, asgjëkund, atje, aty, brenda, diku, djathtas, gjëkund, gjithandej, jashtë, këndej, këtu, kudo, larg, lart, majtas, mënjanë, në të djathtë, ngado, para, përjashta, përpara, përtej, poshtë, pranë, prapa, rreth, sipër, tekdo, tutje, vende-vende
▪ Ndajfoljet e kohës tregojnë kohën e kryerjes së një veprimi. Ndajfolje kohe janë (Прилозите за време го покажуваат времето кога се одвива едно дејство. Прилози за место се): askurrë, asnjëherë, ditë për ditë, aty për aty, dendur, dikur, ditë për ditë, dje, gjatë, gjithmonë, gjithnjë, herë pas here, herët, javë për javë, kohë pas kohe, kurdoherë, kurrë, mbrëmë, menjëherë, mot, motmot, natë për natë, ndonjëherë, nesër, nganjëherë, një çikë, një herë e një kohë, një hop, një moti, njëherë, njëherë përnjëherë, pak, paradite, pardje, parmbrëmë, parvjet, pasdite, pasdreke, pasnesër, pastaj, përditë, rrallë, së lashti, së shpejti, sonte, sot, sot për sot, shpejt, shpeshherë, tani, vjet, vonë
▪ Ndajfoljet e shkakut shërbejnë për të treguar a për të pyetur për shkakun e kryerjes së një veprimi dhe janë (Прилозите за причина се користат за прикажување или за прашување за причината на одвивање на дејството и тие се): përse, pse, prandaj, andaj.
Parafjala – Предлог
Parafjala është pjesë e pandryshueshme e ligjëratës që vihet para një emri, përemri a numërori dhe këta i vë në lidhje me fjalë të tjera në një rasë të caktuar. Parafjalët na ndihmojnë për të gjetur rasat e emrave a të përemrave, sepse çdo fjalë kërkon një rasë të caktuar. Emrat në rasën gjinore e dhanore nuk kanë parafjalë. Në vazhdim po japim një pasqyrë të përdorimit ose të mospërdorimit të parafjalëve në rasa. (Предлозите се неменливи службени (помошни) зборови кои стојат пред именки, заменки или броеви и со сите искажуваат различни односи помеѓу други зборови во даден падеж. Предлозите ни помагаат за полесно да ги најдеме падежите на именките и заменките, бидејќи секој збор бара одреден падеж. Именките во генитив и датив немаат предлози. Подолу ќе дадеме преглед на употреба или неупотреба на предлозите по падежи):
Parafjalët e rasës emërore janë (Предлози за номинатив се): nga, te dhe tek.
Parafjalët e rasës kallëzore janë (Предлози за акузатив се): në, me, për, pa, më, mbi, nën, ndër, nëpër, bashkë me, tok me, me gjithë, në krahasim me, në lidhje me, në pajtim me, në përshtatje me etj.
Parafjalët e rasës rrjedhore janë (Предлози за аблатив се): prej, ndaj, anë, majë, buzë, afër, krahas, larg, përveç, sipas, me anë, në mes.
Lidhëza – Сврзник
Lidhëza është pjesë e pandryshueshme e ligjëratës, që lidh dy gjymtyrë fjalie ose dy fjali dhe shpreh marrëdhënie të ndryshme sintaksore ndërmjet tyre. Sipas funksionit sintaksor, lidhlzat ndahen në (Сврзниците се службени зборови, кои поврзуваат два реченични члена или две реченици и изразуваат различни односи меѓу речениците. Според синтаксичките функции, сврзниците се делат на):
1. Lidhëza bashkërenditëse – Координациски сврзници
Lidhëzat bashkërenditëse ndahen në disa grupe. Ato janë (Координациските сврзници се делат во две групи. Тие се):
▪ Lidhëza këpujore janë (Составни сврзници се): as, dhe, e, edhe, si edhe, hem … hem, si … si, si … ashtu (e)dhe, as, dhe, as … as, dhe … dhe, edhe … edhe etj.
▪ Lidhëza veçuese janë (Разделни сврзници се): a, apo, o, ose, daç … daç, ja … ja, ndo … ndo, qoftë … qoftë, o … o, ose … ose etj.
▪ Lidhëza kundërshtore janë (Спротивни сврзници се): kurse, megjithatë, megjithëkëtë, mirëpo, ndërsa, teksa, po, por, porse, veç, veçqë, veçse, vetëm, vetëm se etj.
▪ Lidhëza përmbyllëse janë (Заклучни сврзници се): andaj, ndaj, pa, prandaj.
▪ Lidhëza të shkallëzimit janë (Степенувани сврзници се): jo që … po, jo që … po(r) edhe, jo veç (që) … por edhe, jo vetëm (që) … por, jo vetëm (që) … por as, jo vetëm (që) … por edhe, jo vetëm (që) … porse, le që … por, le që … por as (që), le që … por edhe.
2. Lidhëzat nënrenditëse – Субординациски сврзници
Lidhëzat nënrenditëse ndahen në disa grupe. Ato janë (Субординациските сврзници се делат на неколку групи. Тие се):
▪ Lidhëzat ftilluese janë (Експликативни сврзници се): se, që, në, nëse.
▪ Lidhëza vendore janë (Локативни сврзници се): ku, tek, nga, kudo, ngado, tekdo, deri ku, gjer ku, nga ku, që ku, kudo që, ngado që, tekdo që etj.
▪ Lidhëza kohore janë (Временски сврзници се): kur, sa, si, tek, që, derisa, gjersa, pasi, mbasi, ndërsa, porsa, qëkurse, sapo, teksa, kurdo që, kurdoherë që, para se, posa që, që kur, që se, qysh se, sapo që, sa herë që etj.
▪ Lidhëza shkakore janë (Причински сврзници се): se, sepse, si, pasi, derisa, gjersa, përderisa, kur, që, sapo, meqenëse, meqë, ngaqë, ngase, prejse, duke qenë se, nga frika se, nga shkaku që, për arsye se, për shkak se, posa që, sapo që etj.
▪ Lidhëza qëllimore janë (Намерни (финални) сврзници се): që, me qëllim që, në mënyrë që.
▪ Lidhëza krahasore-mënyrore janë (Компаративно-начински сврзници се): sa, se, si, sesa, porsi, sikurse, sikundërse, ashtu siç etj.
▪ Lidhëza kushtore janë (Условни сврзници се): në, po, nëse, kur, sikur, në qoftë se, në është se, në rast se, po qe se, me kusht që etj.
▪ Lidhëza rrjedhimore janë (Последични сврзници се): sa, saqë, që, aq sa, kështu që.
▪ Lidhëza lejore janë (Концесивни (допусни) сврзници се): megjithëse, megjithëqë, ndonëse, sado që, edhe në, edhe në qoftë se, edhe po, edhe pse, edhe sepse, edhe sikur.
Pjesëza – Честица
Pjesëza është pjesë e pandryshueshme e ligjëratës, që shërben për të shprehur qëndrimin e folësit ndaj asaj që thuhet, duke i dhënë një fjale a tërë fjalisë një ngjyrim plotësues ose për të shprehur lloje të ndryshme të lidhjeve gramatikore. Pjesëzat mund të jenë (Честичките се неменливи зборови што служат за истакнување или определување на други зборови, како и за образување на некои граматички форми. Честичките можат да бидат):
1. Pjesëza që shprehin ngjyrime kuptimore të përgjithshme (Честички кои го изразуваат општото значење)
▪ Pjesëza dëftuese (Показна честичка): ja.
▪ Pjesëzat përcaktuese-saktësuese janë (Определувачки честички се): bash, deri (gjer), mu, pikërisht, plot, po, porsa (posa), që, qysh, rrumbullak, sa, sapo etj.
▪ Pjesëzat përforcuese janë (Засилувачки честички се): bile, dhe, edhe, madje, sidomos, veç, veçse, vetëm, veçanërisht bile, dhe, edhe, madje sidomos, veç, veçse, veçanërisht, vetëm etj.
▪ Pjesëzat përafruese janë (Честички за приближна вредност се): afërsisht (afro), aty-aty, nja, si nja, gati, rreth, thuajse (pothuajse), desh, mend etj.
2. Pjesëzat modale (Модални честички)
▪ Pjesëzat pohuese janë (Потврдни честички се): po, posi, po që po, po se po, si urdhëron etj.
▪ Pjesëzat mohuese janë (Одречни честички се): jo, mos, nuk, s’, jo që jo, jo se jo, as që etj.
▪ Pjesëzat dyshuese janë (Дубитативни честички се): gjë, kushedi, mbase, ndoshta, sikur, vallë etj.
▪ Pjesëzat zbutëse janë (Разблажувачки честички се): pa, as, le, para, dot etj.
3. Pjesëzat emocionuese-shprehëse (Емоционално-изразни честички)
Pjesëzat emocionuese-shprehëse janë (Емоционално-изразни честички се): ç’, de, pa, pale, pra, se, seç etj.
Pasthirrma – Извици
Pasthirrma (eksklamacioni) është fjalë e pandryshueshme. Pasthirrmat janë tinguj, grupe tingujsh, fjalë ose togje fjalësh. Me anën e pasthirrmave shprehim ndjenja të fuqishme shpirtërore: gëzim, kënaqësi, habi, dëshpërim, pikëllim, dhembje, frikë etj., andaj ato ndahen (Извик е неменлив збор. Извиците се зборови што служат непосредно да изразат различни чувства, да обрнат внимание или звучно да претстават (имитираат) разни звуци. Со помош на нив изразуваме моќни духовни чувства, како: радост, задоволство, изненадување, очај, тага, болка, страв и др., затоа се делат):
1. Pasthirrmat emocionuese (Емотивни извици)
▪ Pasthirrma që shprehin ndjenja të gëzuara (Извици кои изразуваат радосни чувства): ëhëhë, o, oh, oho, hoho, ohoho, të lumtë, urra etj.
▪ Pasthirrma që shprehin habi (Извици кои изразуваат изненадување): au, eu, oj, ou, pa, u, ua, uh etj.
▪ Pasthirrma që shprehin frikë, dëshpërim, hidhërim (Извици кои изразуваат страв, очај, огорченост): bobo, bubu, korba, kuku, obobo, qyqja, ububu, e zeza etj.:
▪ Pasthirrma që shprehin mosbesim, mospërfillje, përbuzje (Извици кои изразуваат неверување, непочитување, презир): aha, bah, ehe, ahu, i, ohu, ptu, y etj.:
▪ Pasthirrma që shprehin pakënaqësi, keqardhje, mërzi, dhimbje (Извици кои изразуваат незадоволство, здодевност, жалење, болка ): a, ah, e, eh, of, oi, uf etj.:
2. Pasthirrmat nxitëse (Поттикнувачки извици)
▪ Pasthirrma që shprehin thirrje (Извици кои изразуваат повик) : ej(hej), o, ore (or, mor, more), moj (ori, mori), pëst etj.
▪ Pasthirrma që shprehin nxitje, urdhër ose lutje (Извици кои изразуваат поттик, наредба или молба): oburra, forca, hop (hopa), hë, na, sus, shët, të keqen etj.
▪ Pasthirrma që shprehin përshëndetje të ndryshme, mirënjohje, mallkime, sharje, ngushëllime (Извици кои изразуваат различни поздрави, благодарности, проклетства, жалење, сочувство): faleminderit, lamtumirë, mirëmëngjesi, mirëdita, mirëmbrëma, mirupafshim, mirë se erdhe, mirë se vjen, ditën e mirë, natën e mirë, tungjatjeta, udha e mbarë etj.
Sintaksë (Синтакса)
Fjalia e thjeshtë – Проста реченица
Marrim fjalitë (Читајте ги речениците):
Livadhi është shndërruar në ylberin më të madh.
Një dallëndyshe e bukur iu soll fshatit përreth.
Secilën shtëpi e shikoi me vëmendje.
Vetëm ajo mund ta dijë.
Siç vërehet, të gjitha fjalitë kanë vetëm nga një folje. Prandaj themi se këto fjali janë fjali të thjeshta. (Како што може да се види, сите реченици имаат само еден прирок (глагол). Затоа кажуваме дека овие реченици се прости реченици.)
MBANI MEND (ЗАПОМНЕТЕ)
Fjalia e thjeshtë është ajo fjali që përmban vetëm një folje. (Проста реченица е реченицата која содржи само еден прирок (глагол).)
Shpesh përdorim edhe fjali të thjeshta pa folje. (Честопати употребуваме прости реченици без глаголи.)
Shembuj (примери): Heshtje varri. Qershi të mira. Përpara o shokë. Abece e njohur. Arome e këndshme. Aromë pranverore. Shi vjeshte.
Fjalia e përbërë – Сложена реченица
Njëherë në një fshat rronte një vajzë e bukur, të cilën e quanin Hanife. Ajo ishte fëmija e vetme e prindërve. Vajza u rrit,u bë e madhe, por s’prekte punë me dorë. Filluan të vinin shkuesit e ta kërkojnë për nuse. E ëma të gjithëve u përgjigjej. Hanifja është vajzë e lazdëruar. Vajza jonë s’është mësuar të punojë. Еднаш во едно село живееше една убава девојка која се викаше Ханифе. Таа беше единственото дете на нејзините родители. Девојката порасна, стана голема, но таа не работеше ништо со нејзините раце. Почнаа да доаѓаат за да ја побараат нејзината рака (да ја бараат за невеста). Мајка ѝ на сите им одговараше. Ханифа е галениче девојка. Нашата ќерка не е учена да работи. Popullore (Народна) |
Le të veçojmë dy fjali nga fragmenti. (Да ги издвоиме следните две реченици од фрагментот.)
1.Ajo ishte fëmija e vetme e prindërve.
2.Vajza u rrit,u bë e madhe, por s’prekte punë me dorë.
Fjalia e parë ka vetëm një folje ( mënyra dëftore), prandaj është fjali e thjeshtë. (Првата реченица има само еден глагол (во исказен начин), и затоа е проста реченица.)
Fjalia e dytë ka më shumë se një folje në një nga mënyrat e zgjedhimit ( dëftore) : u rrit, u bë dhe s’prekte. Ajo është fjali e përbërë. (Втората реченица има повеќе од еден глагол во еден од глаголските начини (исказен): u rrit, u bë и s’prekte. Таа е сложена реченица.)
Fjalia e thjeshtë ka vetëm një folje në një nga mënyrat e zgjedhimit. Fjalia e përbërë ka më shumë se një folje ( dy,tri,katër etj. ), që të gjitha në një nga mënyrat e zgjedhimit të foljes. Çdo folje e tillë formon një pjesë të fjalisë së përbërë. Простата реченица има само еден глагол во еден од начините на конјугациите. Сложената реченица има повеќе од еден глагол (два, три, четири, итн.), сите во една од глаголските конјугации. Секој таков глагол претставува дел од сложената реченица. |
KUJDES (ЗАПОМНЕТЕ)
-Nëse foljet përdoren në njërën nga format e pashtjelluara, atëherë ato nuk formojnë pjesë të fjalisë si p.sh. (Ако глаголите се употребуваат во една од неличните глаголски форми, тогаш тие не претставуваат (формираат) посебна реченица односно дел од реченицата, како на пр:)
Këngëtari prehet duke kënduar – Folja duke kënduar, që është formë e pashtjelluar përcjellore, nuk formon pjesë fjalie të përbërë. Prandaj kjo fjali që ka vetëm një folje në një nga mënyrat e zgjedhimit të saj ( prehet), është fjali e thjeshtë. (Пејачот одмара со пеење – глаголот duke kënduar, кој е глаголски прилог, не е дел од сложената реченица (т.е. не формира сложена реченица). Значи ова реченица која има само еден глагол во еден од начините на неговата конјугациа (prehet) е проста реченица.)
Kryefjala – Подмет
Kryefjala është frymori a sendi që e kryen veprimin kur folja kallëzues është në diatezën veprore. (Подмет е суштеството или предметот што го извршува дејството кога глаголот-прирок е во активно глаголско дејство.)
Me se shprehet kryefjala? (Со што се изразува подметот?)
Kryefjala shprehet me (Подметот се изразува со):
▪ me të gjitha llojet e emrave (të përgjithshëm,të përveçëm,përmbledhës etj.) në rasën emërore pa parafjalë (со сите видови именки (општи, сопствени, збирни и др.) во номинатив без предлози):
p.sh. (пр.)
Artani gjithmonë vjen i përgatitur në shkollë.
Njeriu ka nder, gjërat kanë vlerë.
Të marrët dhe kokëfortët i pasurojnë avokatët.
▪ me një përemër vetor (со лична заменка):
p.sh. (пр.)
Ai e përcjell me vëmendje mësimin.
Ne jemi nxënës të zellshëm.
▪ me një përemër dëftor (со показна заменка):
p.sh. (пр.)
Kjo është punë e madhe ( e dobishme).
▪ me një përemër të pacaktuar (со лично-предметна заменка):
p.sh. (пр.)
Asnjëri nuk shkoi në kinema.
▪ me një numëror (со број):
p.sh. (пр.)
Pesë erdhën, e gjashtë shkuan.
▪ me një mbiemër (të emërzuar) (со придавка – поименичена, супстантивизирана):
p.sh. (пр.)
E drejta vonon por nuk harron.
Veçoritë gramatikore të kryefjalës (Граматички особености на подмет)
1. Vendi i kryefjalës në fjali (Местото на подметот во реченицата).
– Kryefjala zakonisht vendoset në fillim të fjalisë (Подметот обично се поставува/стои на почетокот на реченицата):
Drita kurrsesi nuk e lejonte mjekun ta kontrollojë.
– në raste të shumta në mes të fjalisë (во многу случаи во средината на реченицата):
Arsimtarin e mirë e përcjellin të gjithë me vëmendje.
– në fund të fjalisë (на крајот од реченицата):
Dritën e zuri kolla.
2. Përshtatja e kryefjalës me foljen-kallëzues – Согласување на подметот со прирокот
– Kryefjala ia përcakton foljes vetën dhe numrin (Подметот му го одредува лицето и бројот на прирокот).
Unë lexoj rrjedhshëm. Ne lexojmë rrjedhshëm.
Ti lexon rrjedhshëm. Ju lexoni rrjedhshëm.
Ai (ajo) lexon rrjedhshëm. Ata (ato) lexojnë rrjedhshëm.
3. Zëvendësimi i kryefjalës (Заменување на подметот)
– Kryefjala e shprehur me emër ose grup emëror mund të zëvendësohet nga një përemër vetor. (Подметот изразен со именка или именска група може да се замени со лична заменка)
Nxënësit (Учениците) kanë respekt të veçantë ndaj profesorit të gjuhës shqipe.
Ata (Тие) kanë respekt të veçantë ndaj profesorit të gjuhës shqipe.
Kallëzuesi – Прирок
Piqej buka në diell. Kaq vapë që ishte. Zhegu si përcëllimë dhe si një afsh i zjarrtë pështillte fushën e vogël. Disa nga korrësit akoma haheshin me piskun e vapës, të mbytur në djersë. Ndonjë plak dremiste nën hijen e ndonjë duaji të vënë në këmbë me kallinjtë përpjetë. Aty këtu si notë e copëtuar dëgjohej e qeshura e ndonjë vajze ose të thirrurat e ndonjë fëmije. Се печеше лебот на сонце. Толку топло што беше. Жега како палеж и како запурнина го обвиваше малото поле. Некои од жетварите сè уште се мачеа со горештината. Некој старец дрeмеше во сенката на некој од сноповите. Тука-таму, како скршена нота, се слушаше смеата на некоја девојка или извиците на некое дете. |
Nga teksti i mësipërm marrim një fjali të thjeshtë (Од горенаведениот текст ќе земеме една проста реченица):
Ndonjë plak dremiste nën hijen e ndonjë duaji të vënë në këmbë me kallinjtë përpjetë. (Некој старец дрeмеше во сенката на некој од сноповите).
Si e dallojmë kallëzuesin? (Како го разликуваме прирокот?)
Kallëzuesin e dallojmë duke shtruar pyetjen : ç’bënte ndonjë plak?- dremiste. (За да го разликуваме прирокот, треба да го поставиме прашањето: што правеше некој старец?)
MBANI MEND – ЗАПОМНИ
Gjymtyra kryesore e fjalisë, e cila tregon një veprim,një gjendje apo një të qenë të kryefjalës, quhet kallëzues. (Основниот член на реченицата, што укажува дејство или состојба на подметот се нарекува прирок.)
Kallëzuesi gjendet me pyetjet që ia bëjmë kryefjalës: ç’bëj? (ç’bën?), ç’pëson? , ç’është?( si është?). (Прирокот се наоѓа со прашањата кои му ги поставуваме на подметот: што правам? (што прави?), што претрпува? што е? (како е?).
Llojet e kallëzuesit – Видови прирок
Kallëzuesi mund të jetë (Прирокот може да биде):
- foljor – глаголски 2. emëror – именски
Kallëzuesi është foljor, kur shprehet me një folje,përveç foljes jam ( kur ajo nuk ka kuptim të foljeve – gjendem dhe ndodhem). (Прирокот е глаголски кога се изразува со еден глагол, освен глаголот сум (кога не го заменува глаголот – се наоѓам.)
Kallëzuesi është emëror, kur shprehet me një emër,mbiemër,përemër apo ndajfolje të shoqëruar me foljen këpujë jam. (Прирокот е именски кога се изразува со една именка, придавка, заменка или прилог поврзани со глагол-врска (глаголот-копула) сум.)
Kundrinori – Предмет
KUNDRINORI I DREJTË – ДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ (ОБЈЕКТ)
Kundrinori i drejtë gjithmonë përdoret në rasën kallëzore (drurin,botën, e, romanin,murin,burrin,ty,tuajën,tonën). Kundrinori i drejtë mund të jetë një emër a përemër në rasën kallëzore pa parafjalë, një mbiemër a pjesore e marrë si emër, një numëror dhe një pjesë e pandryshueshme e ligjëratës e marrë si emër. (Директниот предмет секогаш се употребува во акузатив (дрвото, светот, романот, ѕидот, мажот, тебе, вашето, нашето). Директниот предмет може да биде една именка или заменка во акузатив без предлози, една придавка или глаголска придавка употребена како именка, броеви и поименчени неменливи зборови.)
Shembuj (Примери):
Një emër (Со именка) – Mendja pushton botën. (Kë ose cilin pushton mendja? – botën).
Një përemër (Со заменка) – Ty të kërkojnë prej moti. ( Cilin e kërkojnë prej moti? –ty)
Ju merreni tuajën, e ne do ta marrim tonën.
Kërkoj diçka, po s’gjej dot.
Një mbiemër (Со придавка) – Të keqin s’e do askush.
Një numëror (Со броеви) – Të parin e gjeneratës e shpërblyen me një pikturë të bukur.
Vetëm me trajtën e shkurtër të përemrit vetor (Само со кратка заменска форма на личната заменка) – E lexova romanin “Afërdita”.
Një pjesë e pandryshueshme e ligjëratës e marrë si emër (Со неменливи зборови, но поименчени) – Përdore ë-në sipas normave drejtshkrimore të gjuhës shqipe.
KUNDRINORI I ZHDREJTË PA PARAFJALË – ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ (БЕЗ ПРЕДЛОГ)
Kundrinori i zhdrejtë pa parafjalë u përgjigjet pyetjeve (Индиректниот предмет (без предлог) им одговара на следниве прашања): kujt? cilit? cilës? cilëve? cilave? ç ‘gjëje? dhe ndodhet në rasën dhanore (и е во акузатив).
KUNDRINORI I ZHDREJTË ME PARAFJALË – ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ (СО ПРЕДЛОГ)
Për të dalluar kundrinorin e zhdrejtë me parafjalë përdorim pyetjet: nga kush ? nga se ? me se ? me kë ? me ç’farë? për kë ? për se ? prej kujt ? që bëhen para foljes. Kundrinori i zhdrejtë me parafjalë ndërtohet me një emër,përemër ose grup emëror i rasës emërore,kallëzore ose rrjedhore. (За да го разликуваме индиректниот предмет (со предлог), ги користиме прашањата: nga kush? nga se? me se? me kë? me ç’farë? për kë? për se? prej kujt? кои се ставаат пред глаголот. Индиректниот предмет (со предлог) се формира со именка, заменка или именска група во номинатив, акузатив или аблатив.)
RRETHANORËT – ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИ
Rrethanori tregon një rrethanë në të cilën kryhet veprimi i shprehur nga folja. (Прилошките определби даваат податоци за околностите во или под кои се врши дејството изнесено од глаголот.)
Rrethanorët emrin e marrin sipas rrethanës që tregojnë (Прилошките определби формирани од именки се делат според околностите што тие ги покажуваат):
▪ (fluturonin) drejt vendeve të nxehta : rrethanor vendi – прилошка определба за место;
▪ (fluturonin ) ditë e natë: rrethanor kohe – прилошка определба за време;
▪ (fluturonin) pa pushuar: rrethanor mënyre – прилошка определба за начин;
▪ (fluturonin) për shkak të motit: rrethanor shkaku – прилошка определба за причина.
▪ (peshonin) pak: rrethanor sasie – прилошка определба за количество.
Literatura e shfrytëzuar (Kористена литература)
Literatura e shfrytëzuar – Користена литература:
- Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe I – MORFOLOGJIA IGJL, Tiranë, 2002.
- Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Gramatika e gjuhës shqipe II – SINTAKSA IGJL, Tiranë, 2002.
- Mehmet Çeliku, Sintaksë e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik SHB “ILAR”, Tiranë, 2012.
- Thoma Dhima, Gjuha shqipe – SINTAKSA SHB “Libri Universitar”, Tiranë, 2005.
- M. Çeliku, M. Karapinjalli, R. Stringa, Gramatika praktike e gjuhës shqipe BOTIMET TOENA, Tiranë, 2004.
- Mr. Ahmet Kelmendi – Mr. Mazllum Hasimja, Gramatika e gjuhës së sotme shqipe – SINTAKSA (për shkollat e mesme) Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore të Kosovës, Prishtinë, 2002.
- dr. Remzi Nesimi & mr Valbona Toska, Gramatika e gjuhës shqipe për shkollat e mesme II ( Sintaksa) SHB “Prosvetno Dello”, Shkup, 2001.